İzmir Selçuk’ta Efes (Ephesos) antik kentinin dünyanın 7 harikasından sayılan ünlü tapınağıdır. Astemision olarak da bilinir. Önce M.Ö. 560-550 yıllarında Lydia Kralı Kroisos tarafından İon düzeninde yaptırıldı. M.Ö. 356′da bir delinin yakması üzerine aynı büyüklükte ancak 3 m. yüksek olarak yeniden inşa edildi. 55.10 x 115 m. boyutlarında, mermer heykelleriyle de ünlü tapınak Hellenistik dönem tapınaklarının en büyüğüydü. 262′de Gotlar tarafından yıkıldıktan sonra onarılmadı. Bristish Museum adına 1869-1874′te J.T. Wood ve 1904-1905′te David G. Hogart’ın yaptığı kazılarda bulunan tapınak kalıntıları, İngiltere’ye götürüldü.
Artemis, Ay tanrıçası olarak Titan Selene’in yerini alan Apollon’un kardeşi bakire avcı Yunan tanrıçasıdır. Efes’li Artemis ise oldukça farklıdır. Efesli Artemis’in (Efesya) bir Anadolu tanrıçası olan Kibele’nin bir kültü olduğu sanılmaktadır.Anadolu’nun ana tanrıçası Kibele Efes’e nasıl geldiği ve orada Artemis adıyla kültünün nasıl başladığı bilinmemekle beraber Kibele’nin çeşitli evreler geçirerek Artemis haline geldiği kabul ediliyor
Tapınak M.Ö. 550 yılları civarında Girit’li mimar Chersiphron ve oğlu Metagenes tarafından tasarlanmış ve inşa edilmiştir. Bu inşaat Lidya’nın zengin kralı Kroisos tarafından finanse edilmiştir. Yaşlı Pliny’ye göre inşaat yeri olarak bataksal alanın seçilmesinin sebebi gelecekteki depremlere önlem amacı taşımaktadır. Tapınak pek çoğu Artemis’e çeşitli mallar ve mücevherlerle hürmet eden tüccarlar, krallar, turistler ve tapanlar tarafından ziyaret edilen bir yer haline geldi.
Hem Herakles hem de Dionysus tarafından bahsedilen bir mite göre orada sığınan Amazonlar ile ilişkilendirilen bir gelenek sonucu tapınak aynı zamanda çok saygı gören bir sığınaktıda.
Efes’teki Artemis Tapınağı MÖ 356 yılının 21 Temmuz’unda Herostratus adında biri tarafından kundaklanması sonucunda yıkıldı. Hikayeye göre Herostratus’un güdüsü, herşeye rağmen ünlü olmaktı. Dolayısı ile “herostratik ün” terimi buradan gelir.
Çok öfkelenen Efesli’ler Herostratus’un adının hiçbir zaman kaydedilmeyeceğini duyurdular. Daha sonra Strabo ismi not etti. Bu yüzden nasıl olduğunu bugün bilebiliyoruz.
Aynı gece Büyük İskender doğdu. Plutarch Tanrıça Artemis’in Büyük İskender’in doğumu ile öok meşgul olduğu için tapınağını kurtaramadığını söylemiştir. Daha sonraları İskender tapınağın yapılması için para ve yardım önerdi fakat Efeslişer kabul etmedi. Nihayetinde tapınak İskender’in ölümünden sonra MÖ 323 yılında restore edildi.
Bu yeniden inşa ise 263 yılında İmparator Gallienus zamanında Gotlar’ın bir akını sırasında yıkıldı. “Respa, Veduc and Thuruar, Gotlar’ın liderleri, gemiye bindiler Hellespont boğazını geçtiler. Orada çok nüfuslu bir öok şehri yok ettiler ve Efes’te Diana’nın ünlü tapınağını ateşe verdiler.” diye rapor etti Getica’dan Jordanes .
Daha sonra Roma İmparatoru Konstantin şehri yeniden yaptırdıysa Hristiyan oldukları için tapınak tekrar inşa edilmedi. Geçen 200 sene de Efesliler’in çoğu Hristiyanlığa geçti ve tapınak dinsel çekiciliğini kaybetti. Kalıntılarının çoğu hristiyanlar tarafından parçalanarak başka yapıların inşasında kullanıldı.
British Museum’un sponsorluğunda John Turtle Wood 1863′de tapınağı araştırmaya başladı. 1869′da 6 metre derinlikte, çamurların içinde tapınağın temellerini buldu. Bulduğu heykelleri ve bazı kalıntıları British Museum’a götürdü. Tapınaktan çıkarılan yapılar ve heykeller orada görülebilir. Bugün bataklık halinde olan Tapınağın asıl yerinde ise tek bir sütun haricinde hiçbir şey bulunmamaktadır.
1904′de yine aynı müzeden D.G. Hograth’ın liderliğindeki bir ekip kazılara devam ettiler ve sitede birbirinin üzerine inşaa edilen 5 tapınak olduğunu keşfettiler.
Mimarisi
Tapınağın üç evreden oluştuğu sanılmaktadır. A evresin Artemisium olarak adlandırılan tapınaktan önce orada yaklaşık MÖ 7. yüzyılda yapılmış bir sunaktır. B evresi daha sonra bunun üzerine yapılmış olan tapınak, C evresi ise yangından sonra yapılan restorasyondur.
Tapınağın içi ve içindeki sanat hakkındaki tanımlamaların ve hemen hepsi tarihçi Plynus’un anlattıklarına dayanmaktadır. Pliny tapınağı 115 meters uzunluğunda ve 55 metre eninde neredeyse tamamen mermerden olarak tanımlamıştır. Tapınak her biri 18 metre olan 127 İyonik stilde kolondan oluşmaktadır.
Artemis Tapınağı içinde birçok sanat eseri vardı. Ünlü Yunan hekeltraşlar Polyclitus, Pheidias, Cresilas, and Phradmon tarafından yapılmış heykellerle, tablolarla ve altın ve gümüşle bezenmiş kolonlarla donatılmıştı. Sanatçılar en güzel heykeli yaratmak için birbirleri ile yarışırlardı. Bu heykellerin büyük bir çoğunluğu Efes şehrini kurduğu söylenen Amazonlar’ın heykelleridir.
Pliny ayrıca, Mausolos’un mozolesi üzerinde de çalışan Scopas’ın tapınağın kolonlarındaki kabartmaları oyduğunu söyler.
Atinalı Athenagoras, Efes’teki baş Artemis heykelinin yaratıcı olarak Daedalus’un öğrencisi Endoeus ‘un ismini vermiştir.